Quen foi Alexandre Bóveda? Pois un galego do
século pasado, que naceu en Ourense e se estableceu en Pontevedra, xa con
traballo como funcionario do Estado.
Centrámonos no período negro de ‘Hespanha’
(como a definían os arredistas). Nese tempo en que tanto Cataluña coma Euzkadi
pretendían, como mínimo, gozar da súa propia autonomía nun marco federal do
Estado.
Vale, pois, seguindo a Bóveda, propúxose que
Galiza non fose menos ca vascos e cataláns. E con moita teima logrou que o
galeguismo se agrupase nun partido baixo o nome de Partido Galeguista.
O PG, que contaba nas súas fileiras con
persoeiros coma Castelao, participou nas eleccións xerais de febreiro de 1936
englobado na Fronte Popular (que gañou as eleccións), malia a escasa simpatía
que Bóveda lles tiña ás organizacións de esquerda españolas. A promesa de que
unha vez gañadas as eleccións se aprobaría o Estatuto contribuíu ao cambio de
actitude de Bóveda.
O caso é que pouco despois de mudar o Goberno
en Madrid, e deposto o monarca, un xeneral ben coñecido rompeu a baralla e
esmagou a democracia das furnas. A Bóveda, que non saíra de Pontevedra,
prendérono. E logo dun xuízo sumarísimo foi condenado a morte.
Esta é a grandes trazos a historia de
Alexandre Bóveda. En ‘A fazaña da liberdade’, traballo de Fílmika Galaika, hai
moita máis información sobre Bóveda. Xosé Manuel Beiras, Xusto Beramendi,
Bautista Álvarez, Xavier Vence, Avelino Pousa (falecido), Isaac Díaz Pardo
(falecido), Uxío Diéguez, etcétera, completan noventa minutos de contribucións á
figura dun galeguista liberal que axudou a pór as bases dunha Galiza solidaria e
soberana que hoxe aínda está por construír.
Nas imaxes, Seném Outeiro, á esquerda, e Roi
Carballido, responsables da produtora coruñesa
Nado en Ourense o 4 de xuño de 1903 (se ben aparece
rexistrado o día 7), iniciouse no estudo da lingua francesa mentres lía O catecismo do labrego ou as páxinas de O tío Marcos da Portela, de Lamas Carvajal.
A denominada xeración de Vicente Risco, pero sobre todo a revista Nós complementaron a súa aprendizaxe
incitándoo a envorcarse sobre os problemas de Galiza. Ao aparecer La Zarpa,
xornal de Basilio Álvarez, Alexandre Bóveda, docente no Colexio Villar,
publicou alí o seu primeiro artigo sobre o ferrocarril Ourense-Zamora.
Viaxa a Madrid para opositar a unha das dez prazas
convocadas para xefes de contabilidade da Facenda do Estado. Acada o número e
retorna a Galiza, rexeitando o posto que Calvo Sotelo lle ofrecía no seu
proxectado Comité de Intervención de Cambios para deter a crise da peseta.
Funcionario público na Delegación de Facenda de Pontevedra, asiste asiduamente
ao faladoiro que no Café Méndez Núñez presiden Castelao e Losada Diéguez, ademais
de actuar como tenor na Coral Polifónica da cidade do Lérez. Daniel de la Sota, presidente da comisión
xestora de Pontevedra, encargoulle a confección dun novo padrón provincial con
liberdade absoluta para apreciar os signos de riqueza e modificar o reparto de
cédulas en canto á cobranza, labor que lle ocasionou moitas inimizades. Segundo
referiu Castelao, Bóveda converteuse, ao pouco da súa estancia en Pontevedra,
no «motor de explosión» do grupo galeguista.
Proxecto
de Estatuto. En
1930 é requirido polo Seminario de Estudos Galegos para colaborar no proxecto
de Estatuto de Galiza. Encargouse principalmente do aspecto económico do mesmo.
Bóveda recolleu, actualizándoo, o plan imaxinado para Galiza por Sánchez
Villamarín (1868). Tivo en conta o aproveitable da Constitución Federal
redactada por Eduardo Chao, ministro da Primeira República, así como as bases
para unha autonomía de Galiza, de Brañas. Acolleu as contribucións de Murguía
(1889) e todos aqueles bosquexos referidos, malia que minimamente, á liberación
de Galiza (Liga, 1899; Solidaridad e Acción Gallega, 1907-1910,
respectivamente; Irmandades da Fala e Xuntanzas Nacionalistas de Lugo,
Compostela, Monforte, A Coruña e Pontevedra). O seu traballo imprimiuse xunto
co Anteproxecto de Estatuto.
A principios de xaneiro de 1931 quedou formalmente
constituído o Partido Galeguista (PG). Alexandre Bóveda redacta o título V do
Programa ‘de Aición’, que atende ao réxime fiscal, e intervén na discusión do
punto terceiro, redactado por Filgueira Valverde e que non definía con
claridade a intención social de moitos galeguistas (a cuarta Asemblea do
Partido [1934] daríalle a razón a Bóveda ao converterse aquel asunto nun dos
motivos de bipartición do Partido Galeguista, con dereitas e esquerdas). Elixido
secretario de organización do consello directivo do partido, comezou creando e
instruíndo grupos (acadarían os trescentos), insuflándolles a conciencia de
que, para o galeguismo, a política constituía só un medio de devolver os
dereitos á liberdade que o propio pobo tiña (‘a política, pro máis alá da
política!’, acostumaba a dicir).
Na XI Asemblea do Partido Galeguista (Compostela, 1932),
Bóveda tivo ocasión de presentar o froito do seu labor: dos 15 grupos con 600
afiliados existentes en 1931, pasárase a un centenar de grupos con 30.000
afiliados. Cando Castelao defendeu ante o Congreso a proposición de lei daquela
propiedade rural (presentada nas Cortes o 23 de febreiro de 1932), dicía,
aludindo ao malogrado loitador: «Un insigne home da nosa terra, que debería ter
cadeira aquí, infórmanos de que a pequena propiedade rural debe ser considerada
como instrumento de traballo aos efectos da tributación, e polo tanto eses
minifundios merecen ser clasificados como inembargables, ademais de declarados
exentos de todo imposto...» (publicado no Diario
de Sesiones, 1932). Contrariamente a Filgueira, secretario técnico do
Partido Galeguista, e para quen este debería ser considerado como «unha minoría
directora», Bóveda defende que «a aspiración dos grupos organizados ha ser, fundamentalmente,
a adhesión ao servizo das masas de mariñeiros e labregos, que constitúen a
maioría (dous terzos) da poboación activa de Galiza».
A partir deste momento, a actividade de Alexandre Bóveda
dirixiuse cara ao Estatuto, necesidade que defende nas páxinas de A Nosa Terra, en mitins e conferencias.
Facíase necesaria a Carta Autónoma de Galiza, adecuada á Constitución do
Estado. Foi elixido membro da Comisión Redactora do Estatuto, que ao longo de
seis meses se discutiu en Compostela. Á Asemblea final dos días 17, 18 e 19 de
xaneiro de 1932 concorreron cantas forzas económicas, políticas, sociais e
culturais quixeron. A este respecto, escribe Castelao en Sempre en Galiza (páxina 71): «Tan enorme entusiasmo produciu a
Asemblea que poderíamos ir axiña ao plebiscito coa plena seguridade de gañalo».
E o mesmo autor atribúe «ao talento luminoso de Bóveda» o impresionante triunfo
da sesión final da Asemblea. O seu discurso consagrouno case por enteiro ao
título III do Estatuto (‘A Facenda Rexional’), deducindo que a masa de bens de
uso público, dereitos, impostos, herdanzas intestadas e cantas outras
participacións se lle conceden, por compensación do custe dos servizos que o
Estado debe transferirlle á Rexión Autónoma, previa avaliación renovada cada
lustro, serían suficientes para soster unha economía galega. O máis
salientable, sen embargo, derivaba de que as entidades galegas controlarían as
Xuntas de Aranceis e Valoracións, así como o Consello de Economía Nacional e
cantos outros organismos fosen creados para a regulamentación do comercio de
exportación e importación. Bóveda tratou en varias ocasións sobre os defectos
estruturais do solo galego, especialmente a cuestión referente ao minifundismo.
Falou do crédito en todas as súas formas nunha economía de mercado. Do
estímulo, dentro do Estatuto, dos investimentos agrícolas. Dos recursos fixos e
renovables da terra. Etcétera.
«O problema da autonomía de Galiza», dixo Bóveda, «non é só
un problema de dignidade colectiva, de dereito natural, de reivindicación histórica.
Non. Fundamentalmente é un problema de comenencia económica [...] En Galiza
téñense vertido millóns do presuposto xeral, sen utilidade para ninguén, non xa
no rexional, nin sequera no individual [...] A conclusión é esta: a Autonomía
non ficará implantada por unha lei, nin sequera por unha votación. De verdade
quedará arraigada polos feitos cando as xentes se convenzan por si mesmas de
que os seus cartiños serven para o desenvolvemento práctico do país, para a
mellora familiar, para o progreso de Galiza. Progreso efectivo, visible,
palpable, que obrigue á honestidade recíproca: do Estado e do contribuínte...».
Ao día seguinte da conversión do Estatuto en proxecto
plebiscitario, toda a prensa galega fixo ampla referencia á importancia do
acto. García Martí escribía en El Eco de
Santiago: «Era hora de que o patriotismo pregoado con aire de mitin non
quedara niso: en vaguidades de palabra, por fervorosa que fose, ao bo tuntún,
senón que callara en técnicas de mellor goberno. E iso aconteceu onte, precisa
e xustamente, nesta Compostela dos grandes acontecementos históricos cos que
non os diminúe: a aprobación dunha Autonomía codificada, que don Alexandre
Bóveda soubo explicar, con argumentos reais...».
O Partido Radical (‘lerrouxista-emilianista’), por medio do
avogado Vicente Sierra, salientou artigos de contestación en Diario de Pontevedra e Faro de Vigo expondo a súa propia tese e
tachando de anómalas as cifras de tributación manexadas por Bóveda. Bóveda, con
desvantaxe, respondeulles en El Pueblo
Gallego e convidou a Sierra a un debate público. Sierra aceptou, sinalando
como lugar o Teatro Príncipe de Pontevedra, pero ao acto só compareceu
Alexandre Bóveda, que realizou o seu informe (El Pueblo Gallego, 19 de febreiro de 1933). Requirido por varias
institucións para a exposición de aspectos xerais ou parciais do Estatuto,
interesa sobre todo salientar a conferencia que Bóveda ditou ante a patronal de
Vigo, presentando como cuestión esencialmente fiscal o problema de Galiza. Pero
a máis aguda polémica sostívoa con Calvo Sotelo (cando xa os inimigos de toda a
manifestación republicana tiñan adoptado o enfrontamento directo), o xefe da
oposición ao republicanismo e emprendedor dunha campaña de rexa oposición, que
ambicionaba a candidatura de deputado por Ourense, que afiou as súas armas
contra o Estatuto galego (pronunciou un intencionado discurso en Vigo e
publicou un extenso artigo en Faro de
Vigo, xornal que non acolleu a réplica de Alexandre Bóveda).
Desterro
e morte.
Decretado o estado de guerra en todo o territorio peninsular (1934), Alexandre
Bóveda sufriu desterro en Cádiz durante dous anos, ao tempo que Castelao facíao
en Badaxoz. Tamén nestas datas realízase o trato entre o Partido Galeguista e
Esquerda Republicana coas seguintes bases sumarias: autodeterminación política
de Galiza, republicanización do país galego e dignificación da súa vida
política.
De volta do desterro, xurde a primeira discordancia entre
Castelao e Bóveda sobre a táctica a seguir ante as eleccións de febreiro de
1936. Castelao consideraba que o trato entre republicanos e galeguistas (do que
fisicamente estivera ausente pola falta de licenza do ministro da Gobernación)
quedaba superado pola Fronte Popular, e que «agora debemos loitar xuntos,
porque entramos non só na republicanización de cheo de Galiza, senón
principalmente na preparación final da autodeterminación, xa que o trato
obrigará a todos os seus compoñentes a traballar e votar no plebiscito que se
celebre despois das eleccións. Por conseguinte, eu préstome, por primeira vez,
a ir na candidatura da Fronte por Pontevedra, e ti, Alexandre, debes figurar na
de Ourense». Bóveda preguntábase: «Indo, como nas Constituíntes, os nosos
candidatos polas minorías, non conseguiríamos o mesmo, incluso axudando á
candidatura da Fronte Popular, cando lle discutan postos aos republicanos e
socialistas inimigos do Estatuto?». A cuestión quedou gabiada na xunta xeral do
Partido Galeguista convocada en Compostela, coa escisión do galeguismo
político, e acordouse que funcionase o pacto só nas provincias que lles
ofrecesen postos na candidatura maioritaria. Castelao resultou electo por
Pontevedra, e Bóveda por Ourense, malia que só legalmente. Na súa obra Sempre en Galiza (páxina 184), Castelao
escribe: «Despois da loita electoral en Galiza [...] a nosa entrada no Congreso
de Deputados, como aliados de Esquerda Republicana, produciunos unha enorme
decepción. Alí rexían artimañas as artimañas e cuquerías de antano, e todos
falaban nunha linguaxe convencional, de seta pervertida e caduca. Abondaran dous
anos de ausencia para que non coñecéramos a ninguén, sendo os mesmos das Cortes
Constituíntes. Alí fun testemuño do ‘pucheirazo’ máis escandaloso que inventou
a picaresca caciquil de España, repartíndose o censo de Ourense entre Calvo
Sotelo e os republicanos...». Ante tal falsificación de actas. Bóveda rexeitou
o cargo que se lle ofrecía e retornou a Pontevedra. Xa en plena loita electoral
contra o xefe dereitista tiña afirmado: «Eu non teño inconveniente en declarar
que vería con moito gusto que o señor Calvo Sotelo, meu admirado inimigo, fose
por elección deputado por Galiza. Por dúas cousas, entre outras: a primeira,
por ver se, representándoa, se decide traballar a prol dela contra as
inxustizas que lle veñen do Madrid dos seus amores; a segunda, para que, posto
en razón, como facendista, cidadán, bo católico e tamén galego, aínda que o
sexa soamente de rexistro civil, en vez de pintar [...] a nosa terra como unha
pobre rexión, ironicamente sometida a unha autonomía que a faría
desgraciada...».
A consecuencia da sublevación militar de xullo de 1936,
Alexandre Bóveda sufriu prisión en diversos lugares (Goberno Civil de
Pontevedra, Pontecaldelas, Caldas, etc.) e, logo de térselle instruído un xuízo
sumarísimo, foi condenado á pena de morte e executado o 17 de agosto de 1936.
Celso Emilio Ferreiro recordouno nestes versos: Ti convocache ó día dende a tebra, / amigo morto polo ferro airado, / cando chegou Caín, cando a pavura / cubriu de noite ao pobo sin guieiros.Mesmo dedicáronlle poemas, entre outros, Emilio Pita,
Salvador García-Bodaño, Manuel María e G. Sánchez Guisande. [GeG]
